1632 चा  भिल्ल विद्रोह.

     साल  1632 च्या वेळी, भारतात मुघल सत्ता स्थापन झाली, ज्या दरम्यान मुख्यतः भिल्लांनी मुघलाविरुद्ध  ''विद्रोह'' पुकारला होता .साल 1632 नंतर भिल्ल आणि गोंड जमातींनी मिळून 1643 मध्ये मुघलांविरुद्ध उठाव केला.

bhartiyadiwasi.blogspot.com

      1857 पूर्वी भिल्लांचे दोन स्वतंत्र ''भिल्ल विद्रोह '' झाले होते. महाराष्ट्राच्या खानदेशात भिल्ल लोक मोठ्या संख्येने राहत होते . याशिवाय उत्तरेकडील विंध्येपासून दक्षिण-पश्चिमेला सहद्रीपर्यंत आणि पश्चिम घाटाच्या प्रदेशात भिल्लांच्या वस्त्या दिसतात. 1816 मध्ये पिंडारींच्या दबावाखाली या लोकांना टेकड्यांकडे स्थलांतर करण्यास भाग पाडले गेले. मुस्लिम भिल्लांच्या सहकार्याने पिंडारींनी त्यांच्याशी क्रूरपणे वागणूक दिली.

याचाच परिणाम म्हणून  सरंजामशाही अत्याचाराविरुद्ध  भिल्लांनाही विद्रोह केला . 1818 मध्ये खान्देशावर ब्रिटीशांचे वर्चस्व प्रस्थापित झाल्यावर भिल्लांनी इंग्रजांशी संघर्ष केला.

त्यांच्या नेत्यांना कॅप्टन बिग्सने या इंग्रज अधिकार्याने अटक केली आणि भिल्लांच्या डोंगरी गावांकडे जाणारे मार्ग इंग्रजी सैन्याने बंद केले, ज्यामुळे त्यांना रसद मिळणे कठीण झाले. दुसरीकडे एल्फिन्स्टनने भिल्ल नेत्यांना आपल्या पक्षात घेण्याचा प्रयत्न केला आणि त्यांना अनेक सवलतींचे आश्वासन दिले. पोलिस भरतीसाठी चांगल्या पगाराची घोषणा केली. पण बहुतेक भिल्ल विद्रोहाच्या बाजूने होते .

साल 1819 मध्ये विद्रोह केल्यानंतर भिल्लांनी टेकडी चौकांवर नियंत्रण प्रस्थापित केले.

भिल्लांचे विद्रोह दडपण्यासाठी इंग्रजांनी सातमाळा डोंगरी भागातील काही नेत्यांना पकडून फाशी दिली. पण सामान्य जनतेला भिल्लांबद्दल सहानुभूती होती. परंतु अश्या प्रकारे इंग्रजांना भिल्ल विद्रोह दडपता आला नाही .

साल 1820 मध्ये भिल्ल सरदार दशरथ यांनी कंपनीविरुद्ध दंगल सुरू केली. या विद्रोहात पिंडारी सरदार शेख दुल्ला यांनी भिल्लांना साथ दिली.

दंगल शमवण्यासाठी मेजर मतीनची नियुक्ती करण्यात आली होती, त्याच्या कठोर कृतीमुळे काही भिल्ल सरदारांना शरणागती पत्करावी लागली.

साल 1822 मध्ये, भिल्ल नेते हिरिया भीलने लुटमार करून दहशत निर्माण करण्यास सुरुवात केली, म्हणून 1823 मध्ये विद्रोह दडपण्यासाठी कर्नल रॉबिन्सनची नियुक्ती करण्यात आली. त्याने वस्त्या जाळल्या आणि लोकांना पकडून क्रूरपणे ठार मारले.

1824 मध्ये मराठा सरदार त्र्यंबकचा पुतण्या गोदाजी डांगलिया याने साताऱ्याच्या राजाला बागलाणातील भिल्लांच्या पाठिंब्याने मराठा राज्य पुनर्स्थापित करण्यासाठी बोलावले. भिल्लांनी ही ऑफर मान्य करून ब्रिटीश सैन्याशी संघर्ष केला आणि कंपनी सैन्याचा पराभव करून मुरलीहारचा डोंगरी किल्ला ताब्यात घेतला. पण कंपनीची मोठी बटालियन आल्यावर भिल्लांना डोंगराळ भागात आश्रय घ्यावा लागला.

तरीही भिल्लांनी हार मानली नाही आणि पेडिया, बुंदी, सुतवा इत्यादी भिल्ल सरदार इंग्रजांविरुद्ध लढत राहिले. असे म्हणतात की लेफ्टनंट आउट्रम, कॅप्टन रिग्बी आणि ओवेन्स यांनी अनुनय आणि गुप्त धोरणाद्वारे विद्रोह दडपण्याचा प्रयत्न केला.

आउट्रम,च्या प्रयत्नांमुळे अनेक भिल्ल ब्रिटिश सैन्यात सामील झाले आणि काही शांतपणे शेती करू लागले. त्यांना तकबी कर्ज मिळवून देण्याचे आश्वासन दिले.

-भील विद्रोह ह्या विषयावर लिखित स्वर्ण कुमारी यांची " विद्रोह " कादंबरी .

------------------------------------------------------------------------------

हरियाचा उठाव ;खानदेशातील भिल्ल उठावातील एक प्रमुख उठाव .

----------------------------------------------------------------------------